पं. भीमसेन जोशी
आपल्या आयुष्यातील अत्यंतिक आनंदाच्या क्षणांपैकी कित्येक क्षणांवर भीमसेनजींचा हक्क आहे. ते त्यांनी निर्माण केले आहेत. त्या क्षणांची आठवण आपल्याला आहे तोपर्यंत ते आपल्यातच आहेत. ते आपल्या आयुष्याचा भागच आहेत असं मला वाटतं.
या “सवाई गंधर्व महोत्सवाला” (डिसेंबर १०) मी गेलो असताना पं. शिवकुमारजींच्या संतूर-वादनाआधी ते आले व तो कार्यक्रम होईपर्यंत थांबले. मी त्यांना प्रत्यक्ष पाहू शकलो नाही (फक्त CCTV च्या पडद्यावर पाहिलं). पण तेवढा काळ संपूर्ण परिसराची भारलेली अवस्था मी अनुभवली. खुद्द पं. शिवकुमारजींनीही त्याच भारलेल्या अवस्थेत संतूरवादन केलं असावं असं वाटतं. तो सर्वच एक अविस्मरणीय अनुभव होता.
अगदी लहानपणी मी वडिलांबरोबर भीमसेनजींचा कार्यक्रम “शिवाजी मंदिरात” (पुण्यात होते) समक्ष पहिल्यांदा ऐकला. तेव्हा त्यांनी गायलेला मारुबिहाग माझ्या अजून कानांत व मनात आहे. त्यातील “रसिया हो ऽऽ ना जाऽऽ ...” या विलंबित ख्यालापेक्षा “तडपतऽ रैनऽ दिनऽ” ही द्रुत चीज मनात जास्त ठसली. त्याचं कारण त्या चीजेची ठेवण आणि त्यांची त्यावेळची जोषपूर्ण गायकी. खांदे घुसळून जोरकस तान घेताना खाली वाकून त्यांचं डोकं जमिनीला टेकायला आलं की भूकंप होतोय असं वाटायचं. “पियाबिन मोरा जिया तरसे” कळण्याइतका मी मोठा नव्हतो पण ते “पियाबिन तरसतायत” असं वाटण्याऐवजी त्या तडपण्याचा ते पियाला जाब विचाराहेत अशा आवेशात ते गायले हेच लक्षात आहे. त्याची आठवण याच (सवाई गंधर्व महोत्सव) कार्यक्रमात आनंदगंधर्व (श्री. आनंद भाटे) यांनी गायलेल्या मारुबिहागाने इतक्या वर्षांनी पुन्हा करून दिली.
नंतर “सवाई गंधर्व महोत्सवात” त्यांचं गाणं असंख्य वेळा ऐकलं. एक-दोन वेळा मुद्दाम मध्यरात्री बसून मालकंस, दरबारी गायले होते पण बहुधा शेवटी सकाळी बसत. (सकाळची नंतर-नंतर दुपार होत असे.) त्यामुळे ललत, रामकली, कोमल-रिषभ आसावरी आणि तोडीचे प्रकार. तोडी तर चार-पाच वेळा ऐकला. प्रत्येक वेळी वेगळा. पहाटे पाचला भक्ती, आळवणी आणि शांतीनं ओथंबलेला तोडी. तो संपतासंपता जणू परमेश्वराच्या कृपाप्रसादामुळे उजळलेल्या दिशा आणि दुपारी बाराला कडाक्याच्या थंडीत उन्हाच्या उबेबरोबरच चटकाही बसावा त्याप्रमाणे भक्तीबरोबर विरक्ती आणि आध्यात्मिक अनुभूतीची नशा (किंवा समाधी अवस्था?).
८ वर्षांपूर्वी (डिसेंबर २००२ साली) सुवर्णमहोत्सवी “सवाई गंधर्व महोत्सवात” त्यांचं गायन मी अगदी समोर बसून ऐकलं ते (मी प्रत्यक्ष ऐकलेलं) शेवटचं. त्यावेळी ते दिसायला थकलेले, कृश, कोणाचा तरी हात धरून सावकाश मंचावर आले व पाय खाली सोडून बसले. कसंतरीच वाटलं. पण त्यांनी गायला सुरुवात केली ती नेहमीच्या आवाजात. पण आताचं गाणं अथांग, गंभीर, दैवी. त्यात आक्रमकता, अभिनिवेश काही नाही. ते स्वयंभू, स्वयंसिद्ध, सिद्ध, तपस्वी. संगीताचे अनभिषिक्त सम्राट! ते सागरासारखे आणि आपण त्यात निर्भयपणे डुंबतोय कारण त्यांच्या स्वरलाटांवर त्यांनी आपल्याला अलगद उचलून धरलेलं. गाणं खूप गहन पण त्यांनी आपल्यापुढे सोपं करून, उलगडून दाखवलेलं. शिवाय हातांच्या हालचालींनी समजावूनही दिलेलं. त्यांच्या आयुष्यभराच्या तपश्चर्येचं फळ त्यांनी आपल्याला आपली लायकी नसताना दान केलेलं.
(याच कार्यक्रमात मी विलायतखॉंसाहेबांचं सतारवादन ऐकलं तेही शेवटचं. कारण त्यानंतर १३ मार्च २००४ रोजी ते गेले.)यांतील बहुतेक सगळे अत्यंत अमूल्य कार्यक्रम मी फुकट ऐकले व पाहिले.
त्यांचं गाणं पाहणंही तितकंच महत्त्वाचं. त्यावेळी काही लोक गातानाच्या त्यांच्या हातवार्‍यांना नावे ठेवत. आत्ता त्यांनी आकाशातून दोन स्वर आणले, आता इकडून स्वर आणून तिकडे फेकले, आत्ता फुले खुडत असताना एकदम श्रोत्यांची कापाकापी चालू केली, वगैरे. पण त्या काळात त्यांच्या हातवार्‍यांमुळे मला गाणं जितकं समजलं तितकं इतर कशामुळेही नाही.
रेकॉर्ड्‌स तर किती आणि किती वेळा ऐकल्या याची गणतीच नाही. रामकली, कोमल-रिषभ आसावरी, ललत, तोडी, मुलतानी, यमन, पूरिया, पूरिया-कल्याण, मारवा, दुर्गा, शुद्ध-कल्याण, छायानट, अभोगी, दरबारी, मियॉं-मल्हार, सूरमल्हार, इ. रेकॉर्ड्‌स मधल्या जागान्‌जागा पाठ आहेत. मनात केव्हाही असमाधान, खळबळ असेल तर त्यांची (कुठलीही) रेकॉर्ड लावावी व मन स्वच्छ, शांत करावं.
व्यवहारी जगात लडबडणार्‍या आपल्यासारख्या असमाधानी, अशांत, कोरड्या, अश्रद्ध जीवांना प्रेम-शृंगाराबरोबरच शांती, समाधान, भक्ती, समर्पण आणि विरक्ती यांसारख्या अनुभूतींपर्यंत भीमसेनजींनी (आणि त्यांच्यासारख्याच अनेक गायक, वादक, चित्रकार, शिल्पकार, नर्तक, लेखक यांनी) पोचवलं आणि माणूसपणाच्या जवळ आणलं.
संस्कार म्हणजे शेवटी चांगलं काय ते समजणं आणि त्याच्या जवळ पोचण्याचा प्रयत्न करत राहाणं. आणि माणूसपणाच्या जवळ जाणं.
हे सर्व लोक आमच्यात, आमच्याबरोबर आहेत म्हणून आम्ही आहोत.
हे सर्व आमच्या आयुष्यातून काढलं तर मग आमच्यात काय उरलं?
